“AIAΣ” 17 & 18 ΙΟΥΛΙΟΥ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΘΗΝΩΝ & ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ – ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΥΠΟΥ

Εισαγωγικά στη συνέντευξη τύπου από τον σκηνοθέτη Βαγγέλη Θεοδωρόπουλο

Ολοκληρώσαμε τις πρόβες μας στην Αθήνα, η παράστασή μας είναι έτοιμη, και πριν ξεκινήσουμε για την Επίδαυρο, την Κυριακή, θελήσαμε να μοιραστούμε μαζί σας την εμπειρία μας από τη δουλειά στον Αίαντα, που συνέπεσε με όλη αυτή τη δύσκολη περίοδο για τη χώρα μας, με όλο τον ορυμαγδό, που όμως δεν μας καταπτόησε.

Τα συνδέω γιατί:

Το αρχαίο θέατρο ήταν και είναι βήμα δημοκρατίας. Και η Επίδαυρος, το ομορφότερο ανοιχτό θέατρο στον κόσμο είναι το σύμβολό της. Γι’ αυτό και έχει ιδιαίτερο νόημα στις μέρες μας το γεγονός ότι πραγματοποιείται το φεστιβάλ Επιδαύρου. Θα ήταν ήττα της Δημοκρατίας η ματαίωση των παραστάσεων σ’ αυτό το χώρο.

Γι’ αυτό και καλώ τους θεατρόφιλους να ψηφίσουν με την παρουσία τους ΝΑΙ στη δημιουργία, στο θέατρο, στην ομορφιά, στη ζωή, στη δημοκρατία.

Σ’ εμάς, στο θίασο, ο Αίας κι ακόμα περισσότερο το ότι θα παιχτεί στην Επίδαυρο ήταν κάτι που μας έδωσε δύναμη. Δουλέψαμε όλους αυτούς τους μήνες έντιμα, συλλογικά, με αφοσίωση, με ηρεμία, με χαρά και με πείσμα, και θέλω άλλη μια φορά να πω ότι είμαι υπερήφανος γι’ αυτόν το θίασο.

Σκέψεις για τη μουσική της παράστασης

Η μουσική για τον Αίαντα επιχειρεί να ανιχνεύσει τα όρια μεταξύ απαγγελίας και τραγουδιού.

Με τον Βαγγέλη Θεοδωρόπουλο νιώσαμε εξαρχής την ανάγκη για έναν ραψωδό, που με λόγο και τραγούδι δίνει σχήμα και μορφή, μαζί με το Χορό, στην αφήγηση του έργου.

Οι ηθοποιοί του Χορού αλλά και οι βασικοί χαρακτήρες χρησιμοποιούν τη μουσική, άλλοτε ως αφετηρία του λόγου τους, άλλοτε ως πλαίσιο μέσα στο οποίο τον εντάσσουν. Έτσι ο λόγος μπορεί να απορρέει από τη συγχορδία ενός λαούτου ή από μια νότα στα πνευστά, αλλά και αντιστρόφως μπορεί εκείνος να γεννήσει τη μουσική. Στόχος είναι η μετάβαση να γίνεται ομαλά και φυσικά, όπως την συναντούμε στην τέχνη του αρχέγονου παραμυθά, ραψωδού ή τροβαδούρου.

Κάτι που πάντα με γοητεύει στο θέατρο, είτε ως δημιουργό είτε ως θεατή, είναι η ζωντανή εκτέλεση της μουσικής. Στoν Αίαντα οι περισσότεροι ηθοποιοί όχι μόνο τραγουδούν πολύ καλά αλλά και παίζουν κάποιο όργανο, νυκτό, πνευστό ή κρουστό.

Έτσι, τα τρία λαούτα που συνοδεύουν την αφήγηση-τραγούδι, σαν σε μια μπαλάντα, πλαισιώνονται από μια μικρή μπάντα πνευστών, η οποία αποδείχτηκε ιδανική για μια παράλληλη μουσική εξέλιξη του έργου και ικανή να συγκεράσει τον βαλκανικό ήχο των χάλκινων με τον βυζαντινό ψαλμό και την κρητική μουσική παράδοση.

Τέλος, κοινή ήταν η επιθυμία μας με τον σκηνοθέτη να μην χρησιμοποιήσουμε τεχνική ενίσχυση των οργάνων αλλά να εκμεταλλευτούμε την ακουστική του θεάτρου της Επιδαύρου, που είναι το ιδανικότερο φυσικό ηχείο.

Νίκος Κυπουργός

Ένα τραγούδι για τον Αίαντα

Στον Αίαντα του Σοφοκλή συγκρούονται δύο κόσμοι: ο ηρωικός, με εκφραστή τον Αίαντα, και η νέα τάξη πραγμάτων, όπου κυριαρχεί η πολιτική, με εκφραστή τον Οδυσσέα. Ο Αίας, στην κρίση των όπλων του Αχιλλέα, χάνει τα όπλα που δικαιωματικά του ανήκουν, αφού αυτός είναι ο καλύτερος πολεμιστής ανάμεσα στους Αχαιούς μετά το θάνατο του Αχιλλέα. Χάνει αυτό το έπαθλο της αριστείας από συμπαιγνία των αντιπάλων του, που μεροληπτούν υπέρ του Οδυσσέα. Ο Αίας θίγεται βαθιά από τη μεγάλη αδικία. Τυφλωμένος από την οργή, επιχειρεί να επιτεθεί στις σκηνές των αντιπάλων του, όμως η Αθηνά θολώνει το μυαλό του και η φονική του μανία ξεσπάει στα κοπάδια, τη λεία των Αχαιών. Όταν συνέρχεται και συνειδητοποιεί τι έκανε, η αξιοπρέπειά του έχει πληγεί τόσο ώστε ο ήρωας επιλέγει να αυτοκτονήσει.

Το έργο αρχίζει με ένα εκπληκτικό θεατρικό εύρημα του Σοφοκλή: Ο Οδυσσέας συνομιλεί με την Αθηνά χωρίς να τη βλέπει. Ούτε όμως ο Αίας τη βλέπει όταν εμφανίζεται στη σκηνή, όπου επιπλέον η Αθηνά κάνει και τον Οδυσσέα αόρατο για τον Αίαντα, ενώ ο Οδυσσέας βλέπει τον Αίαντα, και το κοινό τους βλέπει και τους τρεις! Ο Οδυσσέας λοιπόν συνομιλεί με την Αθηνά, που είναι υπαρκτή θεά ή δαίμονας του μυαλού του, και μαζί απεργάζονται την καταστροφή της δημόσιας εικόνας του Αίαντα, που με την εντιμότητα και το ήθος του εκπροσωπεί έναν κόσμο που πρέπει να τελειώσει, τώρα που και ο Τρωικός πόλεμος πλησιάζει στο τέλος του. Ο Αίας δεν είναι απλώς μια πολεμική μηχανή. Πέρα ακόμα και από σύμβολο ενός αξιακού συστήματος, αυτού που ονομάζουμε “ηρωικός κόσμος”, είναι ένας αντάρτης που, προσδιορίζοντας μόνος του το «φυσικό του», ξεκαθαρίζει ότι «δεν είναι οφειλέτης στους θεούς για τίποτα». Κι αν λίγο αργότερα λέει ότι «πρέπει να υποχωρούμε στους θεούς», αυτό δεν είναι παρά στρατήγημα αναγκαίο για τη δραματική λειτουργία, αφού με τον λόγο της πλαστής μεταμέλειάς του μπορεί να ξεφύγει από τη φύλαξη των οικείων του. Ένας «ωραία μονάχος» λοιπόν, όπως τον αποκαλεί ο Παντελής Μπουκάλας στο ομώνυμο ποίημά του «Αίας», που ακούγεται στην παράσταση.

Από την άλλη ο Οδυσσέας δεν είναι απλώς ένας πανούργος που μηχανορραφεί, αλλά ένας δαιμόνιος πολιτικός νους που ξέρει να διαχειρίζεται δύσκολες καταστάσεις και να βγαίνει κερδισμένος. Μπορεί επίσης να δείχνει συμπόνια για τον άψυχο πια αντίπαλό του, αναγνωρίζοντας ίσως και τη δική του μοίρα στη μοίρα του νεκρού. Όταν οι αρχηγοί σύμμαχοί του Μενέλαος και Αγαμέμνονας προσπαθούν να εμποδίσουν την ταφή του Αίαντα, ο Οδυσσέας, πάνω από το σώμα του νεκρού ήρωα, είναι εκείνος που με τη σωτήρια παρέμβασή του αποτρέπει την εμφύλια σύρραξη και καρπώνεται το κλέος, στο τέλος του έργου. Ο κόσμος πια θα είναι αλλιώς.

Το ήθος, οι ευαισθησίες και η ακεραιότητα του Αίαντα δεν φωτίζονται μόνο από τα παλικάρια του, τους Σαλαμίνιους ναύτες του χορού, κι από τον αδελφό του τον Τεύκρο, αλλά κυρίως από την Τέκμησσα, τη γυναίκα που κέρδισε με το δόρυ του, σκοτώνοντας τους γονείς της – κι εδώ είναι το μεγαλείο του Σοφοκλή. Αυτή η ξένη, η αιχμάλωτη, τον αγάπησε, μοιράστηκε το κρεβάτι μαζί του, και γνωρίζοντάς τον καλύτερα απ’ τον καθέναν ένιωσε πρώτη σε ποιο σιωπηλό μονοπάτι βαδίζει ο Αίας. Και μετά το τέλος του ακούμε από τα χείλη της έναν από τους καλύτερους δημόσιους λόγους για τον ήρωα και τις αξίες του. Μια από τις τελευταίες της φράσεις είναι: “Ό,τι λαχτάρησε το απόχτησε, τον θάνατο που θέλησε”. Ύστερα από αυτό, μέχρι το τέλος του έργου, επιλέγει τη σιωπή.

Η παράσταση προσπάθησε να κινηθεί ανάμεσα στην αφήγηση και την υπόκριση. Με την παρουσία ενός ραψωδού, που βγαίνει μέσα από το χορό, και με τη βοήθεια της μουσικής, θελήσαμε να φτιάξουμε μια παράσταση που να είναι ένα τραγούδι για τον Αίαντα, Για τον κάθε Αίαντα ως τις μέρες μας. Κι επειδή με ενδιαφέρει, ακόμα και ώς υπόθεση εργασίας, να βρίσκω αναλογίες μέσα στο χρόνο, ακόμα και μέχρι την εποχή μας, η σκέψη μου στάθηκε στην Επανάσταση του ’21. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ένας ήρωας, από τις μεγαλύτερες μορφές του Αγώνα, ένιωσε στο πετσί του τον παραμερισμό του από τους πολιτικούς. Η νέα τάξη πραγμάτων δεν τον χρειαζόταν τον χτεσινό ήρωα, έπρεπε να τον ακυρώσει. Αμαυρώνοντας το όνομά του και παίρνοντας τη ζωή του με τον πιο βίαιο τρόπο. Αυτές οι αναλογίες, που βασίζονται σε κάποια κοινά στοιχεία, δεν χρειάζεται να δηλώνονται φωναχτά, ωστόσο επηρέασαν τη σκηνοθετική ματιά, τη μουσική και την αισθητική της παράστασης.

Πάνε χρόνια που ο φίλος Μίμης Μαρωνίτης μου έδωσε τη μετάφραση του Αίαντα. Ήρθε η ώρα να γίνει παράσταση. Τον ευχαριστώ κι απ’ αυτή τη θέση που μου την εμπιστεύτηκε.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ

 

Ο ΑΙΑΣ ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

Ι

Πρόκειται για την αρχαιότερη από τις επτά σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή, με αβέβαιο τον ακριβή χρόνο της διασκαλίας της, που κυμαίνεται μεταξύ 460 και 450 π.Χ. Οι αφορμές του μύθου και της πλοκής της ανάγονται στο γνωστό επεισόδιο του επικού κύκλου που επονομάζεται «Όπλων κρίσις». Το οποίο στη Χρηστομάθεια του Πρόκλου εντοπίζεται στην κατάληξη της Αιθιοπίδας και στην αρχή της Μικράς Ιλιάδας, με την υπόθεση του επεισοδίου συμπυκνωμένη στο έπακρο. Παραφράζω: «στην επίμαχη ‘‘΄Οπλων κρίσιν’’, τα όπλα του Αχιλλέα, με βούληση της Αθηνάς, κατακυρώνονται στον Οδυσσέα, ενώ ο Αίας, σε κατάσταση μανίας, λυμαίνεται τη λεία των Αχαιών και μετά αυτοκτονεί».

Τα πρόσωπα της προκείμενης τραγωδίας εμφανίζονται με την ακόλουθη σειρά: Αθηνά, Οδυσσεύς, Αίας, Χορός Σαλαμινίων ναυτών, Τέκμησσα, ΄Αγγελος, Τεύκρος, Μενέλαος, Αγαμέμνων −ως «κωφά πρόσωπα» παρεμβαίνουν ο Ευρυσάκης, ο Παιδαγωγός και ο Στρατοκήρυκας. Ο σκηνικός χώρος στο πρώτο μέρος παραπέμπει στον ναύσταθμο των Αχαιών, μπροστά στη σκηνή του Αίαντα, στο δεύτερο σε κάποιο απόμερο ακρογιάλι.

Το δράμα, μετά τον Πρόλογο, εξελίσσεται σε τρία Επεισόδια και καταλήγει στην ΄Εξοδο. Μεσολαβούν ισάριθμα Στάσιμα. Στον Πρόλογο η Αθηνά σαρκάζει τη μανία του Αίαντα και τον διακωμωδεί μπροστά στον Οδυσσέα, ο οποίος όμως επιφυλάσσεται, υποδηλώνοντας φιλάνθρωπη συμπάθεια. Όταν ο Αίας συνέρχεται από τη θεήλατη μανία του, αναγνωρίζει τον εξευτελισμό του και, παρά τις εκκλήσεις του Χορού και της Τέκμησσας (δορυάλωτης σύνευνης, από την οποία έχει γεννηθεί ο γιος τους, με το χαρακτηριστικο όνομα Ευρυσάκης), αποφασίζει να αυτοκτονήσει. Η αυτοκτονική πράξη εξασφαλίζεται με ένα πλαστό λόγο του Αίαντα, που του επιτρέπει να αποχωρήσει από τη σκηνή και να βρεθεί σε μια έρημη ακτή, όπου σφαγιάζεται, εκφέροντας έναν συνταρακτικό μονόλογο.

Όταν Χορός και Τέκμησσα ανακαλύπτουν τον σφαγιασμένο ήρωα, επιδίδονται σε σπαρακτικούς θρήνους, στους οποίους, φτάνοντας εκπρόθεσμα, προστίθεται και ο Τεύκρος. ΄Επεται το θέμα της έντιμης ταφής του νεκρού, αλλά στο κρίσιμο αυτό σημείο καταφθάνουν πρώτα ο Μενέλαος και δεύτερος ο Αγαμέμνων, επιχειρώντας με βάναυσο τρόπο να αποτρέψουν την κομιδή του Αίαντα, εξυβρίζοντας συνάμα τον Τεύκρο, που υπερασπίζεται την καταγωγή του και την τιμή του νεκρού αδελφού του. Η εμπλοκή λύνεται με την όψιμη αλλά αποτελεσματική διαιτησία του Οδυσσέα, ο οποίος πειθαναγκάζει τον Αγαμέμνονα να δεχτεί την ταφή του Αίαντα. Το δράμα σφραγίζεται με την προετοιμασία του ενταφιασμού, που τον αναλαμβάνει ο Τεύκρος (με τη σύμπραξη του Ευρυσάκη και του Χορού), ο οποίος εκφέρει τα τελευταια λόγια του δράματος: «΄Εχουν να δουν πολλά τα μάτια των ανθρώπων, / και να μάθουν. Προτού τα δει, κανείς, / το μέλλον να μαντέψει δεν μπορεί, και τί τον περιμένει».

Η αυτοκτονική πράξη τελείται στην προκείμενη περίπτωση κατ’ εξαίρεση επί σκηνής, επιβάλλοντας συγχρόνως αλλαγή του σκηνικού χώρου. Σύμπτωση πάντως αυτοκτονίας και μετάστασης χώρου δεν μαρτυρείται σε άλλη τραγωδία από τις σωζόμενες των τριών τραγικών.

ΙΙ

Η πενιχρή περίληψη του δράματος που προηγήθηκε δεν αφήνει να φανταστούμε τα σήματα της ευρηματικής τέχνης του Σοφοκλή, που καθιστούν την πρώιμη αυτή τραγωδία του προδρομική. Παράδειγμα πρώτο: ο τρόπος που το διάχυτο πάθος του έργου διαβαθμίζεται καθ’ οδόν σε εμπάθεια, αυτοπάθεια και συμπάθεια των προσώπων. Η εμπάθεια προφαίνεται στην περίπτωση της εκδικητικής Αθηνάς στον Πρόλογο του δράματος και εκτρέπεται σε βάναυσο υβρεολόγιο του Μενελάου και του Αγαμέμνονα εναντίον του Τεύκρου στο δεύτερο μέρος. Η αυτοπάθεια αναγνωρίζεται εξ ορισμού στην αυτοκτονία του Αίαντα και στον αυτοκτονικό του μονόλογο. Η συμπάθεια διοχετεύεται από την Τέκμησσα στον Τεύκρο και καταλήγει στον Οδυσσέα.

Εξέχει όμως προπαντός η συμπάθεια στην περίπτωση του Χορού που τον συγκροτούν Σαλαμίνιοι ναύτες, οι οποίοι συμπαρίστανται στον Σαλαμίνιο Αίαντα, δηλώνοντας απερίφραστα τον καημό και τον πόνο τους για την άδικη μοίρα του γενναίου αρχηγού τους, που τον οδηγεί στην αυτοκτονία. Σ’ αντάλλαγμα εκείνος σ’ αυτούς πρώτα απευθύνεται, όταν ανακτά τη νηφαλιότητά του, ομολογώντας: «Ιώ / φίλοι μου ναυτικοί, μόνοι εσείς από τους φίλους / μείνατε πιστοί στο νόμο της φιλίας. […] Ιώ / γενιά θαλασσινή, έμπειρο χέρι τέχνης ναυτικής, / που με κουπί ευλύγιστο κάνει τα πλοία να πετούν, / εσένα μόνο βλέπω πρόθυμο να με συντρέξεις.»

Παράδειγμα δεύτερο και συνθετικά σημαντικότερο: ο διάλογος, που εμφανώς ή αφανώς, ανοίγει ο Σοφοκλής με τα δύο ομηρικά έπη (κυρίως την Ιλιάδα), με τη μέθοδο της ριζοσπαστικής ανταπόκρισης σε δραστικές αφορμές της. Εξέχει η κορυφαία συζυγική ομιλία ΄Εκτορα και Ανδρομάχης, παρουσία του Αστυάνακτα, στην έκτη ιλιαδική ραψωδία, η οποία μεταποιείται αριστοτεχνικά (ακόμη και με εκφραστικές συμπτώσεις) στο πρώτο μέρος της προκείμενης τραγωδίας του Σοφοκλή, στήνοντας αναλογικά το δικό της ομόλογο τρίγωνο με τον Αίαντα, τη Τέκμησσα και τον Ευρυσάκη.

Η ιδιοφυής αυτή επίνοια του Σοφοκλή επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι το ιλιαδικό θέμα της κορυφαίας συζυγικής ομιλίας, μετακινείται και προσγειώνεται τώρα από τις επάλξεις της οχυρωμένης Τροίας στον ναύσταθμο των Ελλήνων, μπροστά στη σκηνή του Αίαντα, μετά τη μανιακή ζωοκτονία του και λίγο πριν από την αυτοκτονία του.

ΙΙΙ

Το ζεύγος εξάλλου Αίαντα-΄Εκτορα (θετικό και συνάμα αντιθετικό) βγαίνει και άλλως πως ενισχυμένο στη σοφόκλεια τραγωδία με δύο ακόμη τρόπους. Πρώτα με την υπόμνηση του ρόλου που έπαιξε η φιλική ανταλλαγή όπλων μεταξύ Αίαντα και ΄Εκτορα στην ιλιαδική τους μονομαχία της έβδομης ιλιαδικής ραψωδίας. Υπενθυμίζω τα συμφραζόμενά της. Καθώς η μονομαχία των δύο ηρώων αποβαίνει εκεί ισόπαλη, οι δύο μονόμαχοι αποφασίζουν να ανταλλάξουν τα όπλα τους, επικυρώντας την ισότιμη αγωνιστική τους τιμή και αξία: ο ΄Εκτωρ προσφέρει το χρυσοποίκιλτο ξίφος του στον Αίαντα, και ο Αίας αντιπροσφέρει τον οπλικό του ζωστήρα στον Εκτορα.

Τα αμοιβαία ωστόσο φιλικά αυτά δώρα μετασχηματίζονται στη επώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή σε μοιραία: ο Αίας σφαγιάζεται με το δωρισμένο σπαθί του ΄Εκτορα. Νεκρός ο ΄Εκτωρ, εμφανίζεται από τον Σοφοκλή να διασύρεται από τον Αχιλλέα στην εικοστή δεύτερη ιλιαδική ραψωδία, ζωσμένος τον χαρισμένο ζωστήρα του Αίαντα. Η ειρωνική αυτή αντιστροφή υπογραμμίζεται τόσο από τον Αίαντα στον αυτοκτονικό του μονόλογο όσο και από τον Τεύκρο στον φιλάδελφο θρήνο του.

Τρίτος, μείζονος σημασίας, ελιγμός του Σοφοκλή: Το αντικείμενο της βίαιης έριδας Μενελάου-Τεύκρου και Αγαμέμνονα -Τεύκρου είναι η αμφισβητούμενη ταφή του Αίαντα και κατά προέκταση ο νεκρώσιμος νόστος του. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ομόλογη μεταποίηση της έριδας εκείνης που προκύπτει μεταξύ Αχιλλέα και Τρώων για την ταφή του άταφου και κακοποιημένου΄Εκτορα. Αλλά και το δίδυμο θέμα «έρις-μήνις» μεταξύ Αγαμέμνονα-Αχιλλέα στην πρώτη ιλιαδική ραψωδία μεταφέρεται στη σοφόκλεια τραγωδία στο ζεύγος «Αίας-Οδυσσέας».

Το συνολικό εξαγόμενο της σοφόκλειας αυτής ανταπόκρισης σε πρότυπα ιλιαδικά, μπορεί, σχηματικά έστω, να διατυπωθεί ως εξής: ο σοφόκλειος Αίας διακινείται και διαθλάται ανάμεσα σε δύο ιλιαδικά είδωλα-κάτοπτρα: αντίπαλο το ένα, συμμαχικό το άλλο: στον ΄Εκτορα και στον Αχιλλέα.

Ελπίζω να επιβεβαιώνεται η υπόθεση ότι ο Σοφοκλής, για να συντάξει και να διδάξει τον δικό του «Αίαντα», μετέγραψε, στο σύνολο και τα μέρη του, το θέμα της ιλιαδικής συζυγικής ομιλίας, με τα βασικά της παρεπόμενα, που είναι η έρις για την ταφή του ΄Εκτορα. Η δραματική αυτή μεταμόρφωση ιλιαδικών προτύπων αφήνει πίσω της και άλλα, γενικότερης σημασίας υπονοούμενα: πως όταν η δράση περνά από τον διαφυλετικό πόλεμο στην εμφύλια διαμάχη, όλα γίνονται παθολογικά και πολύπλοκα: δεν ξεχωρίζουν πια εύκολα οι εχθροί από τους φίλους. Σ’ αυτό το αξεδιάλυτο δίχτυ συμπλέκεται ο σοφόκλειος Αίας με τον ιλιαδικό ΄Εκτορα, αλλά και με τον ιλιαδικό Αχιλλέα. Σ’ αυτό το σημείο βρίσκεται ίσως γενικότερα η διαφορά έπους και τραγωδίας. ——-

Δ.Ν. Μαρωνίτης, Μάιος 2015

Μπορείτε να διαβάσετε το δελτίο τύπου της παράστασης εδώ.